Эканамічнае развіццё Рэспублікі Беларусь у перыяд пераходу да новых эканамічных адносін і ўмаццавання дзяржаўнасці
Асноўная мэта эканамічнага развіцця на другую палову 80-х гг. - гэта пераход да эфектыўнай эканомікі.
Першы этап рэфармавання (1985-1987 гг.)
Пачатак - Красавіцкі (1985 г.) пленум ЦК КПСС. Вызначаны задачы: неабходнасць перабудовы гаспадарчага механізму; паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны.
Паскарэнне - павышэнне тэмпаў эканамічнага развіцця шляхам інтэнсіфікацыі вытворчасці на падставе навукова-тэхнічнага прагрэсу, структурнай перабудовы эканомікі, новых, эфектыўных формаў арганізацыі, кіравання і стымулявання працы. Эканамічныя пераўтварэнні дапаўняліся адноснай палітычнай дэмакратызацыяй.
Запланавана:
- Фарсіраванае развіццё машынабудавання шляхам яго карэннай рэканструкцыі. На яго аснове правесці тэхнічнае пераўзбраенне ўсёй народнай гаспадаркі. На 1986-1990 гг. на машынабудаванне выдзялялася ўдвая больш грошай (у 1990 г. 90% прадукцыі машынабудавання павінна адпавядаць сусветнаму ўзроўню).
- У 1,5-2 разы павялічыць выкарыстанне новых тэхналогій, у 2,3 раза павялічыць выпуск вылічальнай тэхнікі, парк прамысловых робатаў у 3 разы.
- На 1986-1990 гг. выдаткаваць значныя сродкі на павышэнне матэрыяльнага дабрабыту людзей і развіццё сацыяльнай сферы.
- Правесці перабудову эканамічнага механізму шляхам пашырэння правоў прадпрыемстваў, укаранення гаспадарчага разліку, прымянення эканамічных нарматываў, развіцця ініцыятывы, удасканальвання структуры кіравання, павышэння эфектыўнасці.
Усе мерапрыемствы планавалася правесці хуткімі тэмпамі, за год-два. Асноўныя метады: ўмацаванне адказнасці, працоўнай дысцыпліны, мабілізацыя скрытых рэсурсаў, сродкаў і іх пераразмеркаванне (адміністрацыйныя).
Ход рэформы. Мерапрыемствы:
1) Увядзенне самафінансавання ў выглядзе эксперыменту (з 1986 г.). У 1987 г. ў Беларусі 20% прамысловай прадукцыі выраблялася на прадпрыемствах з самафінансаваннем. Сутнасць - пасля адлічэнняў часткі прыбытку згодна з устаноўленымі нарматывамі ў бюджэт і ў міністэрства, большая частка прыбытку заставалася ў распараджэнні прадпрыемства. Але разумны і прагрэсіўны прынцып самафінансавання без адпаведных змен у іншых сістэмах кіравання гаспадаркай (вызначаныя зверху цэны, планы выпуску прадукцыі, забеспячэння сыравінай і паліўна-энергетычнымі рэсурсамі) працаваць не мог.
2) Працягвала існаваць старая схема эканамічных рэгулятараў (загады, штурмаўшчына, планы, палітычныя кампаніі ў эканоміцы). Засталася адміністрацыйна-камандная сістэма кіравання і бюракратычны апарат (18 млн. чалавек).
Да восені 1986 г. зрухаў не адбылося.
Прычыны:
- Запланаванае апераджэнне росту машынабудавання ў адносінах да ўсёй прамысловасці ў 1,7 раза патрабавала росту інвестыцый, што выклікала інфляцыю.
- Значныя матэрыяльныя страты ў выніку аварыі на ЧАЭС і землетрасенняў у Арменіі і Таджыкістане (ад 16 да 20 млрд. руб. у цэнах 1986 г.).
- Рэзкае (у 2-3 разы) зніжэнне сусветных цэн на нафту і газ (у 1980 г. паступіла 22 млрд. долараў, у 1986 г. каля 8 млрд.).
- Пераадоленне наступстваў супрацьалкагольнай кампаніі, што суправаджалася знішчэннем вінаграднікаў і разбурэннем адпаведных галін вытворчасці, патрабавала мільярды капіталаўкладанняў. Страты бюджэту склалі больш 37 млрд. руб.
- Непаслядоўнасць, нерашучасць, палавінчатасць прымаемых мер: дзяржпрыёмкі, дзяржзаказу, барацьбы з непрацоўнымі даходамі і г.д.
- Рост сацыяльнай нестабільнасці - забастоўкі, супраціўленне кансерватыўных сіл.
- Няўменне эканамістаў і гаспадарнікаў распрацаваць і ўкараніць нетрадыцыйныя падыходы ў эканамічную палітыку і сістэму кіравання гаспадаркай краіны.
Другі этап рэфармавання (з чэрвеня 1987 г.)
Задача: радыкальная эканамічная рэформа. Сутнасць: Змяніць сістэму планавання праз пераход да дзяржзаказу, спачатку абавязковага, а потым добраахвотнага (на частку магутнасцяў прадпрыемства). Мэта - павысіць самастойнасць прадпрыемстваў. Стымуляванне палітыкі прадпрыемстваў на самастойнасць, самафінансаванне, самакіраванне, самаакупнасць. Увод у дзеянне дагаварных і самастойна вызначаных цэн. Увядзенне аптовага гандлю сродкамі вытворчасці.
1) Стварэнне заканадаўчай базы. Прыняты законы і дакументы: "Аб дзяржаўным прадпрыемстве" (ВС СССР), "Аб карэннай перабудове кіравання эканомікай" з 12 асобных дакументаў (СМ СССР і ЦК КПСС). Мэты - ажыццявіць пераход ад адміністрацыйных да эканамічных метадаў кіравання.
2) Першы год - павелічэнне тэмпаў эканамічнага росту, паскарэнне дынамікі прадукцыйнасці працы адначасова з крызісам спажывецкага рынку і значным ростам рознічных цэн.
3) Захаванне планавання. У 1988-1990 гг. не ўдалося заменшыць дзяржаўны заказ, ён ахопліваў 90% вытворчасці.
4) Абмежаванне росту грашовай эмісіі, жорсткія ўмовы крэдытавання спалучаліся са шматмільярднымі ссудамі і адтэрміноўкай пагашэння раней узятых крэдытаў.
5) Правал аптовага гандлю рэсурсамі і сродкамі вытворчасці. Захавалася размеркаванне па фондах і нарадах па фіксаваных цэнах.
6) З чэрвеня 1988 г. пераход на адносіны рэгіянальнага ці рэспубліканскага гаспадарчага разліку. Суправаджаўся канфліктамі паміж цэнтральнымі і мясцовымі ўладамі (з сярэдзіны 1990 г.).
7) Перабудова ваенна-прамысловага комплексу і канверсія.
Вынікі рэформы і прычыны крызісу (пачаўся ў трэцім квартале 1988 г.):
- Палавінчатасць і непаслядоўнасць рэформаў. Рэформы былі заменены размовамі аб рэформе.
- Невыкананне прынятых законаў і рашэнняў.
- Арыентацыі народнай гаспадаркі не на спажыўца, а на прамежкавыя валавыя паказчыкі.
- Адміністрацыйныя метады рэгулявання аслаблі, а эканамічныя не былі ўведзены. На пачатак 90-х гг. дзяржзаказ ахопліваў амаль усю вытворчасць, рэсурсы і сыравіна размяркоўваліся цэнтралізавана, цэны вызначаліся зверху, дзяржаўная форма ўласнасці пераважала над іншымі, боль-шая частка капіталаўкладанняў кантралявалася з цэнтра.
- Склалася ўпэўненасць, што пераадолець крызіс магчыма толькі шляхам рэформ, накіраваных да рынку.
- Пачатак разбурэння адзінай эканамічнай прасторы СССР.
- Некантралюемае падзенне вытворчасці з 1990 г.
- Супрацьстаянне цэнтра і рэгіёнаў мела вынікам адмову выконваць абавязкі па гаспадарчых дагаворах, забарона вывозіць прадукцыю мясцовай прамысловасці і сельскай гаспадаркі, асаблівая цэнавая палітыка.
- Чацвёрты квартал 1990 г. - нацыянальны даход зменшыўся на 13,5-14,5%, вытворчасць сыравіны і матэрыялаў на 13-15%, ўзрос дэфіцыт саюзнага бюджэту. За 1989-1991 гг. падзенне нацыянальнага прыбытку дасягнула 33%, што адпавядае ўзроўню вялікай амерыканскай дэпрэсіі 1929-1933 гг.
Ліпень 1990 г. - апошні з'езд КПСС вызначыў:
1) сістэма гаспадарання патрабуе змены;
2) адзіная альтэрнатыва адміністрацыйна-каманднай сістэме кіравання - рынкавая эканоміка.
Тры варыянты пераходу да рынкавых адносін (на восень 1990 г.):
- радыкальная праграма "500 дзён" (С.Шаталін і Р.Яўлінскі);
- кансерватыўная ўрадавая праграма (М.І.Рыжкоў);
- ліберальная прэзідэнцкая праграма (М.С.Гарбачоў).
Сутнасць праграмы «500 дзён»
Першы этап (з 1 кастрычніка 1990 г. да пачатку 1991 г.). Мэта - падрыхтаваць эканоміку да ўваходжання ў рынак. Надзвычайныя меры: раздзяржаўленне эканомікі; прыватызацыя кватэр і зямлі пад жылымі пабудовамі; стварэнне акцыянерных прадпрыемстваў (50-60 з ліку буйных дзяржаўных); закрыццё асабліва неэфектыўных прадпрыемстваў; прыватызацыя дробнага гандлю, грамадскага харчавання, бытавога абслугоўвання; стварэнне заканадаўчай базы аб рынкавай эканоміцы; гарантаванне права ўласнасці; адкрыццё біржаў, камерцыйных банкаў; скарачэнне дэфіцыту дзяржаўнага бюджэту да 5 млрд. руб.
Другі этап (наступныя 150 дзён). Мэта - захаваць дасягнутае, нарасціць станоўчы патэнцыял рэформы, стварыць ўмовы для фарміравання сапраўднага рынку. Меры: лібералізацыя цэн; раздзяржаўленне і дэманапалізацыя энергетычнай галіны эканомікі; заахвочванне прадпрымальніцтва; стварэнне акцыянерных таварыстваў замест буйных дзяржпрадпрыемстваў (у 1991 г. давесці іх колькасць да 1000-1500); прыватызаваць 50% дробных і сярэдніх магазінаў.
Трэці этап (наступныя 150 дзён). Мэта - стабілізацыя рынку спажывецкіх тавараў і сродкаў вытворчасці; пашырэнне сферы рынкавых адносін; наладжванне новай сістэмы гаспадарчых сувязяў. Меры: да канца 1991 г. ліквідаваць структуры адміністрацыйна-каманднай сістэмы; прыватызаваць 30-40% асноўных фондаў прамысловасці, 50% будаўніцтва і аўтамабільнага транспарту, 60% гандлю і грамадскага харчавання.
Чацвёрты этап (апошнія 100 дзён). Мэта - замацаванне стабілізацыі эканомікі і фінансаў; фарміраванне канкурэнтнага рынкавага асяроддзя. Меры: закончыць раздзяржаўленне і прыватызацыю народнай гаспадаркі (70% прамысловасці, 80-90% будаўніцтва, аўтамабільнага транспарту, гандлю, грамадскага харчавання і паслуг).
Сутнасць ліберальнай і кансерватыўнай праграм: адмова ад часовых параметраў заканчэння пераўтварэнняў; паступовы пераход да рынку; мадыфікацыя і захаванне адміністрацыйна-каманднай сістэмы; абмежаванне “шокатэрапіі”, захаванне адзінай эканамічнай прасторы СССР і інш. Ліберальная праграма падтрымана ВС СССР (19 кастрычніка 1990 г.), радыкальная - рэгіёнамі СССР.
27 ліпеня 1990 г. - абвяшчэнне суверэнітэту БССР, кастрычнік 1990 г. - ВС БССР прыняў “Праграму пераходу да рыначных адносін у БССР” (распрацавана СМ БССР на аснове радыкальнай праграмы).
Асноўныя прынцыпы праграмы:
- свабода прадпрымальніцтва, рэалізацыя права ўласнасці, прызнанне законным прымянення наёмнай працы;
- свабода эканамічнага выбару для ўсіх грамадзян рэспублікі, якія маюць аднолькавыя магчымасці для самарэалізацыі ў якасці прадпрымальніка, наёмнага працаўніка, уласніка, дзяржаўнага служачага і г.д.;
- свабоднае цэнаўтварэнне як асноўны рэгулятар рынкавай сістэмы разам з дзяржаўным рэгуляваннем эканомікі ў інтарэсах усяго грамадства;
- максімальная адкрытасць рынкавай сістэмы Беларусі знешнім гаспадарчым сувязям як бліжняга, так і дальняга замежжа;
- суверэннае права рэспублікі распрацоўваць і ажыццяўляць свае законы і нарматыўна-прававыя акты.
Мерапрыемствы па рэалізацыі праграмы:
- Кастрычнік 1991 г. - дагавор аб адзінай эканамічнай прасторы паміж Расіяй, Беларуссю, Арменіяй, Кыргыстанам, Таджыкістанам, Туркменістанам і Узбекістанам, Украінай, Малдовай і Азербайджанам. Прынцыпы: узгодненая палітыка ў галінах транспарту, энергетыкі, інфармацыі, развіцця прадпрымальніцтва, фінансаў, падаткаў і цэн, грашовай і банкаўскай сістэм, мытных правіл і тарыфаў, стандартаў, статыстыкі, бухгалтарскага ўліку, развіцці зарубежных эканамічных адносін і г.д.; прызнанне прыватнай уласнасці, свабоды прадпрымальніцтва і канкурэнцыі.
Страницы: 1, 2
