У маі 1929 г. ЦК ВКГІ(б) накіраваў у БССР камісію пад кіраўніцтвам старшыні Цэнтральнай кантрольнай камісіі Кампартыі Украіны У. Затонскага. У дакладзе, зробленым У. Затонскім 27 чэрвеня 1929 г. на пасяджэнні Бюро ЦК КП(б)Б, крытычна ацэньвалася "Гісторыя Беларусі" В. Лас-тоўскага за ідэалізацыю мінулага, былі выказаны крытыч-ныя заўвагі ў адрас Я. Коласа, Я. Купалы, Я. Лёсіка, Б. Эпімах-Шыпілы і іншых прадстаўнікоў беларускай твор-чай інтэлігенцыі. Негатыўна была ацэнена дзейнасць кіраў-нікоў рэспублікі: старшыні ЦВК БССР А. Чарвякова, наркома асветы А. Баліцкага, наркома земляробства Дз, Прышчэ-пава і інш. Даклад камісіі быў накіраваны ў ЦК і ЦКК ВКП(б) і асабіста I. Сталіну. Вывады камісіі знайшлі адлюстраванне і ў рэзалюцыі XIII з'езда КП(б)Б (май 1930 г.), у якой адзна-чалася, што галоўнай небяспекай для нацыянальнай палі-тыкі з'яўляецца менавіта нацыянал-дэмакратызм.

Апагеем барацьбы з нацыянал-дэмакратызмам, або, як здзекліва гаварылі партыйныя функцыянеры, "нацдэмамі", стала сфабрыкаваная прысланым з Масквы старшынёй ДПУ БССР Р. Рапапортам справа так званага "Саюза вызвалення Беларусі" (СВБ). Вясной-летам 1930 г. са згоды першага сакратара ЦК КП(б)Б К. Гея было арыштавана больш за 110 дзеячаў навукі і культуры Беларусі, у тым ліку 25 бы-лых членаў партыі беларускіх эсэраў, а таксама акадэмікі В. Ластоўскі, Я. Лёсік, С. Некрашэвіч, наркомы земляроб-ства Дз. Прышчэпаў і асветы А. Баліцкі, пісьменнікі М. Гарэцкі, У. Дубоўка, Я. Пушча і інш. Усе арыштаваныя абвінавачваліся ў тым, што з'яўляліся членамі контррэвалю-цыйнай нацыяналістычнай арганізацыі "Саюз адраджэння Беларусі" (САБ), у далейшым перайменаванай у "Саюз вызвалення Беларусі" (СВБ), ажыццяўлялі шкодніцтва на гаспадарчым, культурным, ідэалагічным і іншых участках са- цыялістычнага будаўніцтва, праводзілі антысавецкую нацы-яналістычную агітацыю, ставілі мэтай адарваць БССР ад СССР і г.д. Па ўзгадненню з Палітбюро ЦК ВКІІ(б) і АДПУ СССР меркавалася правесці адкрыты працэс, але сабраць дастатко-ва ўлік не ўдалося. Большасць з арыштаваных не прызналі сваёй віны, аднак былі асуджаны ў сакавіку 1931 г. на тэрмін ад 3 да 10 гадоў або высланы ў аддаленыя раёны. Прэзідэнт

АН БССР У. Ігнатоўскі не вытрымаў маральнага цкавання і скончыў жыццё самагубствам. Усе, хто праходзіў па справе СВБ, былі зноў арыштаваны ў 1937-1941 гг., большасць з іх расстраляны ці загінулі ў канцлагерах. Тыя, хто ацалеў, былі зноў арыштаваны ў 1949-1952 гг. і асуджаны на вечвае пасяленне ў Сібіры. Усе асуджаныя па справе СВБ былі рэабілітаваны ў 1956 -- 1988 гг. за адсутнасцю саставу злачынства.

Палітычныя рэпрэсіі 1930-х гг

Пад палітычнымі рэпрэ-сіямі маецца на ўвазе неабгрунтаванае прыцягненне да кры-мінальнай адказнасці за дзяржаўныя (так званыя контррэва-люцыйныя) злачынствы, а таксама ссылка, высылка, накіра-ванне на спецпасяленне, высяленне за межы Беларусі судо-вымі або пазасудовымі органамі па палітычных, сацыяльных, нацыянальных, рэлігійных і іншых матывах.

Пачаткам палітычных рэпрэсій у Беларусі можна лічыць праследаванні розных катэгорый насельніцтва падчас Гра-мадзянскай вайны і ў 1920 н гг. Каля вытокаў палітычных рэпрэсій у савецкі час стаялі У. Ленін і Л. Троцкі, затым іх пераемнікам стаў I. Сталін.

Сваю ідэалогію і дакладна распрацаваны механізм палі-тычныя рэпрэсіі ў СССР набылі менавіта ў 1930-я гг. Ідэала-гічным абгрунтаваннем з'явіўся тэзіс I. Сталіна, што па меры пабудовы сацыялізму класавая барацьба будзе абвастрацца.

Галоўныя мэты палітычных рэпрэсій -- аслабіць супра-ціўленне таталітарнаму рэжыму, які склаўся да гэтага часу, і ўмацаваць яго, выявіць і асудзіць "ворагаў народа", якія займаюцца шкодніцтвам, што перашкаджае хуткаму і пас-пяховаму рух па шляху пабудовы сацыялізму. "Рэпрэсіі ў галіне сацыялістычнага будаўніцтва, -- лічыў I. Сталін, -- з'яўляюцца неабходным элементам наступленяя".

Палітычныя рэпрэсіі мелі на мэце і вырашэнне эканамічных задач, перш за ўсё забеспячэнне таннай рабочай сілай тых галін народнай гаспадаркі, дзе патрабавалася цяжкая фізічная праца. Разгалінаваная сістэма прадпрыемстваў і ўста-ноў Галоўнага ўпраўлення папраўча-працоўных лагераў і спецпасяленняў НКУС СССР (ГУЛАГ) давала магчымасць накіроўваць палітзняволеных у самыя аддаленыя месцы СССР. ГУЛАГ па сваіх вытворчых паказчыках з'яўляўся самым ма-гутным з "наркаматаў" у СССР.

Справа "Саюза вызвалення Беларусі" была пачаткам сістэ-матычных рэпрэсій у Беларусі. У 1930 г. былі "раскрыты" таксама "контррэвалюцыйныя, шкодніцкія і дыверсійна-лніёнскія арганізацыі", у прыватнасці беларускі філіял "Пра-цоўнай сялянскай партыі", беларускі філіял "Прампартыі", беларускі філіял "Саюзнага бюро РСДРП (меншавікоў)". Па кожнай з гэтых спраў было асуджана ад 30 да 60 чалавек. У 1931-1938 гг. прайшлі таксама сфабрыкаваныя палітычныя працэсы над удзельнікамі "Аб'яднанага антысавецкага пад-полля", "Беларускай аўтакефальнай царквы", "Беларускага нацыянальнага цэнтра", Польскай арганізацыі вайсковай, "Партыі вызвалення сялян" і інш.

Контррэвалюцыйныя арганізацыі "шкоднікаў і нацдэ-маў" былі выкрыты практычна ва ўсіх важнейшых дзяр-жаўных, гаспадарчых, навуковых органах і арганізацыях: Акадэміі навук, Беларускім нацыянальным цэнтры, Дзярж-нлане, Белтрактарацэнтры, наркаматах земляробства, ахо-вы здароўя, асветы, у папяровай прамысловасці і інш. Былі створаны надзвычайныя, пазасудовыя органы, "двойкі" "тройкі", асобыя нарады, калегіі НКУС, пасяджэнні якіх ажыццяўляліся без прысутнасці адваката і пракурора, ча-ста нават смяротныя прысуды выносіліся без выкліку аб-вінавачваемага на пасяджэнні "суда". Шырокае распаўсюдж-ванне атрымала асуджэнне па спісках. Як правіла, іх зацвярджалі сакратары ЦК КП(б)Б і кіраўнікі НКУС. Пры-суды абскарджанню не падлягалі. Смяротныя прысуды црыводзіліся ў выкананне адразу ж пасля вынясення пры-гавору.

Стандартнымі былі абвінавачванні ў шкодніцтве, контр-рэвалюцыйнай дзейнасці, антысавецкай прапагандзе, шпіён-скай дзейнасці на карысць польскай, нямецкай і нават япон-скай разведак, у сувязях з ворагамі народа і інш.

Пры гэтым лічылася, што адным з асноўных доказаў віны з'яўляюцца асабістыя прызнанні, таму следчыя "выбівалі" паказанні, шырока выкарыстоўваліся фізічныя і маральныя катаванні, здзекі і інш.

29 ліпеня 1937 г. адбыўся III Пленум ЦК КП(б)Б, ра-шэнні якога аб неабходнасці самай рашучай барацьбы за па-будову сацыялізму выклікалі абвальны працэс масавага псіхозу ў выкрыцці "ворагаў народа". 3 сярэдзіны 1937 г. да ліпеня 1938 г. былі арыштаваны ўдзельнікі сфабрыкаванага так зва-нага "Аб'яднанага антысавецкага падполля" (ААП). "Ворагі народа" былі выяўлены ў ЦВК і СНК БССР, ЦК КП(б)Б і ЦК ЛКСМБ, Дзяржплане, многіх наркаматах і іншых установах. Было арыштавана 40 наркомаў і іх намеснікаў, 179 кірую-чых работнікаў савецкага і гаспадарчага апарату, 26 супра-цоўнікаў ЦК КП(б)Б, 16 супрацоўнікаў Саўнаркома, 41 вык-ладчык ВНУ, 25 акадэмікаў і навуковых супрацоўнікаў, 20 пісьменнікаў і літаратурных работнікаў, былыя бундаў-цы, эсэры, царкоўнікі і інш. Паднялася новая хваля ідэйна-га асуджэння "ворагаў народа" ў друку. Праводзіліся шмат-лікія мітынгі, на якіх працоўныя патрабавалі асуджэння і знішчэння шкоднікаў, здраднікаў, шпіёнаў і дыверсантаў.

Палітычныя рэпрэсіі, шматлікія кампаніі выкрыцця "во-рагаў народа" акрамя фізічнага вынішчэння рэальных ці ўяў-ных праціўнікаў таталітарнага рэжыму мелі не менш жудас-ны маральны вынік. Склалася атмасфера падазронасці, дано-саў, ідэалагічнага ўціску, маральнага прымусу, самаўніжэн-ня і хлусні на самога сябе, каб захаваць жыццё сваё і сваіх блізкіх. Архіўныя матэрыялы захоўваюць многія тысячы "па-каяльных паказанняў", у тым ліку Я. Коласа, Я. Купалы, іншых відных палітычных, дзяржаўных дзеячаў БССР. Гэта была маральная трагедыя сумленных і шчырых людзей.

Усе арыштаваныя былі размеркаваны па арганізацыях: "Арганізацыя правых" (кіруючыя работнікі партыйных і са-вецкіх органаў), "Бундаўска-сіянісцкая арганізацыя", "Нацыянал-фашысцкая арганізацыя", "Трацкісцка-зіноўеўская арганізацыя", "Шпіёнска-паўетанцкая арганізацыя", "Эсэраўская арганізацыя". Было асуджана болыы за 2 570 чалавек, у тым ліку такія відныя кіраўнікі рэспублікі, як старшыні СНК БССР М. Галадзед і Д. Валковіч, сакратар Савета нацы-янальнасцей ЦВК СССР А. Хацкевіч, сакратары ЦК КП(б)Б М. Гікала, В..Шаранговіч, старшыня ЦВК БССР А. Чарвякоў і многія іншыя кіруючыя работнікі партыйнага, савецкага і гаспадарчага апарату рэспублікі. Ііа колькасці асуджаных гэт самая буйная "справа", сфабрыкаваная НКУС БССР. Абса лютная большасць асуджаных загінула ў сталінскіх канцлагерах. У 1955--1989 гг. большасць з іх была рэабілітавана.

У выніку палітычных рэпрэсій, чысткі, праверкі і абмену партдакументаў колькасць членаў і кандыдатаў у члены КП(б)Б скарацілася з 65 040 чалавек у 1933 г. да 24 549 чалавек у чэрвені 1937 г. У 1933--1936 гг. прыём у партыю не праводзіўся.

Новы ўздым хвалі рэпрэсій адбыўся ў 1939-- 1940 гг. пасля ўваходжання Заходняй Беларусі ў склад БССР.

Колькасць усіх ахвяр палітычных рэпрэсій дакладна не-вядома. Многія даследчыкі лічаць, што ў цэлым па СССР ахвярамі сталі больш за 10 млн чалавек. У Беларусі, паводле няпоўных падлікаў, бо многія дакумеыты не захаваліся, у 1917--1953 гг. ахвярамі палітычных рэпрэеій сталі каля 600 тыс. грамадзян. 3 іх 250 тыс. асуджаны судовымі ці пакараны рашэннямі пазасудовых органаў ("двоек", "троек", асобых нарад, калегій АДПУ, НКУС, Мшістэрства дзяржаўнай бяспекі (МДБ)). Акрамя асуджаных у 1920--1930-я гг. рэпрэ-сіравана і выслана за межы рэспублікі больш за 250 тыс. "рас-кулачаных" сялян і членаў іх сямей. У 1917--1953 гг. да вышэйшай меры пакарання прысуджаяа 358 686 чалавек. Най-большы размах палітычныя рэпрэсіі мелі ў 1937--1938 гг. Яны спыніліся толькі пасля смерці I. Сталіна. Усяго з 1954 да пачатку 2000 г. у Рэспубліцы Беларусь рэабілітавана больш за 200 тыс. ахвяр палітычных рэпрэсій. Сімвалам трагедыі беларускага і іншых народаў, якія пражывалі на тэрыторыі рэспублікі, сталі Курапаты -- адно з месц масавага расстрэлу ахвяр сталінізму. Палітычныя рэпрэсіі сунраць невінава тых -- самае цяжкае злачынства таталітарнага рэжыму.

Разам с тым варта паставіць пытанне: ці ўсе рэпрэсірава ныя ў 1920--1930-х гг. былі бязвінна пакараны? Безумоўві не. Былі і шкоднікі, і шпіёны, і дыверсанты. Але сапраўднымі ворагамі народа былі тыя партыйныя, савецкія, ваенныя работнікі, кіраўнікі карных органаў, хто арганізоўваў масавы палітычны тэрор. У Беларуеі гэта першы сакратар ЦК КП(б)Б К. Гей, старшыні АДПУ -- НКУС Б. Берман, Л. Закоўскі, I. Ляплеўскі, А. Наседкін, Р. Рапапорт і многія іншыя. Яны зрабілі сваю чорную і брудную справу, а затым і самі сталі над дула рэвальвера сваіх учарашніх паплечнікаў. Пазней наступіла і іх чарга развітацца з жыццём.

Канстытуцыя БССР 1937 г.: адлюстраванне змен і супярэчнасцей

У 1936 г. была прынята Канстытуцыя СССР, якая ўвайшла ў гісторыю як Канстытуцыя "перамогшага сацыялізму".

У пэўнай ступені гэта адпавядала сапраўднасці, бо той сацыялізм з непадзельным панаваннем дзяржаўнай уласнасці на зямлю і іншыя сродкі вытворчасці, прынцыпамі цэнтралізаванага накаплення і размеркавання рэсурсаў, дыктатурай пралетарыяту, якую рэальна ўвасабляла дыктатура Камуністычнай партыі, а менавіта яе кіраўніцтва ў асобе I. Сталіна, камандна-адміністрацыйнай сістэмай кіравання, адзінай дзяржаўнай ідэалогіяй быў пабудаваны.

Усё гэта давала рэальныя падставы ўнесці пэўныя змены ў асноўны закон дзяржавы. Напрыклад, Канстытуцыя БССР поўнасцю адпавядала Канстытуцыі СССР 1936 г. і была пры-нята Надзвычайным XII Усебеларускім з'ездам саветаў 19 лютага 1937 г. Трэба зазначыць, што ў новай Канстыту-цыі ўпершыню была заканадаўча замацавана назва дзяржавы - Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка.

Канстытуцыя складалася з 11 глаў і 122 артыкулаў. БССР абвяшчалася сацыялістычнай дзяржавай рабочых і сялян, уся ўлада ў якой належыць саветам дэпутатаў працоўных. Саве-ты складалі палітычную аснову рэспублікі. Фактычна ж не ваветы, а партыйныя органы і арганізацыі былі палітычнай асновай у СССР.

Эканамічнай асновай БССР абвяшчалася сацыялістычная сістэма эканомікі і сацыялістычная ўласнасць на сродкі вы-творчасці ў дзвюх формах: дзяржаўнай і кааператыўна-калгаснай. Фактычна была адна форма -- дзяржаўная, бо калгаснікі рэальна не распараджаліся вынікамі сваёй працы, а гандлёвая кааперацыя цалкам залежала ад дзяржаўнага гандлю. У Канстытуцыі гаварылася аб добраахвотным аб'яднанні БССР на роўных правах з іншымі саюзнымі рэспублікамі ў адной дзяржаве -- СССР, дэклараваўся суверэнітэт БССР з улікам артыкула 14 Канстытуцыі СССР. Аднак рэалізаваць яго БССР і іншыя саюзныя рэспублікі не маглі, бо нават у агульных рысах не пазначаўся механізм выхаду э СССР. Фактычна СССР быў не саюзнай, а унітарнай дзяржавай.

Канстытуцыя абвяшчала асноўныя правы і свабоды грамадзян. Правы на працу, адпачынак, адукацыю рэальна аясыццяўляліся. Але як можна было ажыццявіць без дазволу партый-ных і дзяржаўных органаў, органаў НКУС права на свабоду слова, друку, сходаў, мітынгаў? Любое афіцыйна не дазволе-нае мерапрыемства сваім вынікам непазбежна мела турэмнае зняволенне. Ні адно друкаванае слова не магло з'явіцца без папярэдняй цэнзуры.

Абавязкі грамадзян -- выконваць законы, захоўваць дыс-цыпліну, прытрымлівацца правіл еацыялістычнага жыцця, берагчы сацыялістычную ўласнасдь не толькі абвяшчаліся Канстытуцыяй, а дапаўняліся жорсткімі законамі, кантроль за выкананнем якіх ускладваўся на рэпрэсіўныя органы НКУС, а пакаранне ажыццяўлялася пазасудовымі органамі ("двойкі", "тройкі", асобыя нарады, калегіі і г.д.). У 1935 г. быў прыняты закон, у адпаведнасці з якім да смяротнага пакарання маглі быць прысуджаны нават ненаўналетнія з 12 гадоў. Такія выпадкі мелі месца.

Супярэчлівы характар насіла і новая структура органаў улады. Вышэйшым органам дзяржаўнай улады ўжо станавіў-ся не Усебеларускі з'езд Саветаў, як раней, а Вярхоўны Савет Беларускай ССР, як выбіраўся на чатыры гады, а ў перы-яд паміж сесіямі - Прэзідыум Вярхоўнага Савета, які ствараў урад -- Савет Народных Камісараў. Вышэйшыя і мясцо-выя органы ўлады фарміраваліся на аснове ўсеагульнага, роўнага, прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Ад-маўленне ад класавага падыходу, адмена рознаі а віду абмежаванняў пры выбарах органаў улады, напрыклад, на класавых і рэлігійных матывах, мелі, безумоўна, станоўчы характар. Аднак выбары былі безальтэрнатыўнымі, фактычна "выбары без выбару". Кандыдатуры дэпутатаў абмяркоўваліся партыйнымі органамі і арганізацыямі, узгадняліся з органамі НКУС. Дзейнічала дакладна распрацаваная сістэма падбору дэпутатаў у залежнасці ад займаемых пасад, сферы дзейнасці, сацыяльнага становішча і інш. Для некаторых відных партыйных і дзяржаўных кіраўнікоў, дзеячаў навукі і культуры месца, напрыклад у Вярхоўным Савеце БССР, было "гарантавана" пажыццёва. Па пасадах выбіраліся дэпутаты і ў мясцовыя саветы. Канстытуцьш зацвердзіла сімвалы беларус-кай дзяржаўнасці -- герб і сцяг рэспублікі. Сталіцай рэс-публікі зацвярджаўся горад Мінск. Пазней у Канстытуцыю КССР 1937 г. быў унесены рад змяненняў і дапаўненняў. Яна дзейнічала да 14 красавіка 1978 г.

Спісак выкарыстанай літаратуры

1. Гісторыя Беларусі, ч. 2, Мінск, РІВШ БДУ,2002г.

2. Гісторыя Беларусі ч. 2, пад рэд. прафес. Я.К.Новіка, Г.С. Марцуля, Мінск,2006г.

3. Гісторыя Беларусі / Пад рэд. А. Г. Каханоускага і інш. - Мн.: “Экаперспектыва”, 1997.

4. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 2. XIX- XX стагоддзі: Курс лекцый / П. І. Брыгадзін. - Мн.: РІВШ БДУ, 2002.

5. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 2. Люты 1917 г. -2004 г. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль.- 2- е выд. -Мн.:Выш. шк., 2006.

6. Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 частках. Ч 2 Мн., 1995.

7. Гісторыя Беларускай ССР: У 5 т. Мн., 1972. Т.3

Страницы: 1, 2