Сацыяльна-эканамічнае жыцце Беларусі у канцы ХIХ ст. - рефераты, скачать рефераты, бесплатно рефераты

Рефераты. Сацыяльна-эканамічнае жыцце Беларусі у канцы ХIХ ст.

аміж барскім і сялянскім заворваннем не было дакладна ўстаноўленых меж, зямля была раскідана церазпалосна. На працягу доўгага часу захоўвалася сумеснае карыстанне зямельнымі ўгодзямі, сенажацямі. Распаўсюджаны быў пашавы сэрвітут, калі сяляне пускалі сваю жывёлу на палі памешчыка пасля ўборкі ўраджаю.

Памешчыкі імкнуліся да пашырэння свайго заворвання, таму часта пазбаўлялі сялян магчымасці карыстацца зямельнымі надзеламі. Напярэдадні рэформы 1861 г. у Беларусі налічвалася 68 717 беззямельных сялян-агароднікаў, батракоў і бабылёў.

Вялікую колькасць беззямельных сялян складалi так званыя "месячнікі" ("адзiнарнікі"), якія замест зямельнага надзела атрымлівалі мізэрнае месячнае ўтрыманне за працу на двары памешчыка.

Прыгонныя сяляне Беларусі неслі на карысць памешчыкаў павіннасці ў выглядзе паншчыны або аброку. Сяляне, якія выконвалі паншчыну складалі 92,4% ад агульнай колькасці прыгонных, аброк - 7,6%.

Выдадзены Паўлам І у 1797 г. Маніфест аб трохдзённай паншчыне на тэрыторыі Беларусі па сутнасці не выконваўся. Памешчыкі даводзілі паншчыну да 5-6 дзён у тыдзень. У сялян не заставалася часу для працы ў сваёй гаспадарцы. Дэградацыя сялянскай гаспадаркі адбівалася на агульным стане гаспадаркі краіны. Даўгі памешчыка ўзрасталі і да 1857 г. склалі 39 597 тыс. руб.

Памешчыкі, якія пазаблытваліся ў даўгах, закладвалі свае маёнткі і прыгонных. Амаль ва ўсіх справаздачах губернатараў беларускіх губерняў за 1850-1860 гг. паведамлялася аб павелічэннi колькасці закладзеных і перазакладзеных маёнткаў. Калi у 1857 г. з 1 190 тыс. рэвізскіх душ было закладзена 672 225 (54%), то ў 1858-1858 гг. - 711 450 (59,8%).

Запазычанасць памешчыкаў, адсутнасць у іх капіталаў, нізкая вытворчасць працы, рабілі маруднным пераход гаспадаркі на капіталістычны шлях. Толькі адмена прыгоннага права магла даць прастору для эканамічнага развіцця краiны.

Важнай базай сельскагаспадарчай вытворчасці з'яўлялася сялянская гаспадарка.

Зямельныя надзелы сялян у Віленскай, Гродзенскай, Мінскай губернях адводзіліся ў падворнае карыстанне; у Віцебскай (за выключэннем інфлянцкіх паветаў, дзе таксама было падворнае землекарыстанне) і Магілёўскай губернях пераважала абшчыннае землекарыстанне. Фармальна памеры зямельных надзелаў вызначаліся існаваўшымі інвентарамі, неабавязковымi для памешчыкаў.

Размеркаванне надзелаў паміж сялянамі было нераўнамерным. У канцы 50-х гадоў сярэдні сялянскі надзел у Віцебскай губерні складаў 6,5 дзесяціны, у Магілёўскай - 7,3 дзесяціны, што з цяжкасцю забяспечвала пражыццёвы мінімум.

У Віленскай, Гродзенскай, Мінскай і часткова Віцебскай губернях асноўнай адзінкай зямельнага забеспячэння лічылася валока (каля 21 га) сенажаці, ворыўнай і прысядзібнай зямлі на двор. Поўныя валочныя гаспадаркі сустракаліся рэдка, у асноўным пераважалі гаспадаркі, якія мелі 3/4 або 1/2 валокі. Пры нізкай ураджайнасці і забалочанасці зямель гэтага надзела ледзь хапала для забеспячэння пражыццёвага мінімуму сялянскай сям'і.

Дзяржаўныя сяляне таксама пакутавалі ад малазямелля. Сярэднія надзелы на рэвізскую душу складалі ў Гродзенскай губерні ад 1 да 2 дзесяцін, у Віцебскай і Магілёўскай ад 3 да 5 дзесяцін.

Гаспадарка сялян была вельмі прымітыўнай. Жывёлы не хапала, глеба ўгнойвалася дрэнна, ураджаі былі нізкімі. У пошуках выхаду з гэтага становiшча частка сялян займалася промысламі, гандлем і іншымі пабочнымі заробкамі.

Дзяржаўныя сяляне Віцебскай губерні займаліся вырабам і продажам лёну, які выраблялі не толькі ў асабістых гаспадарках, але і скуплялі ў іншых сялян. На мясцовых рынках прадаваліся і вырабы хатніх промыслаў сялян. На продаж паступалі жывёла-маладняк, сала, аўчына, палатно, бульба, ягады і інш.

Гандлёвыя сувязі сялянскай гаспадаркі з рынкам мелі аднабаковы характар. Сяляне больш прадавалі, чым куплялі. Амаль усе выручаныя грошы шлі на выплату дзяржаўных падаткаў.

У першай палове ХІХ ст. сярод сялян беларускіх губерняў адбывалася маёмаснае расслаенне. У вёсцы з'яўляюцца заможныя сем'і. Па даных П.М. Шпілеўскага, у некаторых сялян Мінскай губерні было па дзесяць і болей коней, кароў, стада авечак і баранаў. Яны выкарыстоўвалі наёмную працу. Частка заможных сялян займалася гандлем, падрадамі, арэндавала млыны, карчмы. Праўда, колькасць такіх сялян была нязначнай. У Мінскай губерні ў 30-40-я гады ў асабістай уласнасці мелі зямлю не болей 50 сялян.

К 40-м гадам працэс разлажэння феадальнай прыгоннай гаспадаркі паглыбіўся, перарос у агульны крызіс феадальна-прыгонніцкай сістэмы. У Беларускіх губернях крызіс праявіўся ў паніжэнні ўраджайнасці, памяншэнні пагалоўя жывёлы, зніжэнні прыбытку памешчыцкіх маёнткаў, росце недоімак. Урад вымушаны быў прызнаць факт цяжкага эканамічнага становішча беларускіх губерняў, пра гэта сведчыць уласнаручная прыпіска Мікалая І, якая была зроблена ім на дакладзе беларускага генерал-губернатара: "У Камітэт Міністраў з тым, каб усе гг. міністры прачыталі і пераканаліся, у якім страшным становішчы губерні знаходзяцца, што аднымі законнымі мерамі край не толькі не ўзнімецца, але і канчаткова прападзе; патрэбны экстранныя і крутыя меры".

Адным з паказчыкаў нарастаючага крызісу існуючай сістэмы быў сялянскі рух. У 1800 - 1839 гг. у Беларусi зафіксавана (акрамч ўцёкаў) 160 сялянскіх хваляванняў, якімі было ахоплено 147 маёнткаў і звыш 200 паселішчаў.37 выступленняў былі падаўлены ваеннай сілай. У 1840-1860 гг. адбылося (без уцёкаў) 350 хваляванняў: 330 - ў маёнтках і 380 паселішчах. У 32 выпадках для іх спынення выклікаліся войска. Абсалютная большасць хваляванняў (416, або 81,6%) прыпадала на па панскія маёнткі. Паглыбленне антаганізму паміж сялянствам і памешчыкамі было выклікана ўзмацненнем прыгонніцкага ўціску, якое выражалася ў павялічэнні памераў паншчыны і чыншу, захопе сялянскіх надзелаў, гвалтоўным перасяленні сялян на неўрадлівыя землі, пераводзе на вотчынныя фабрікі, жорсткім абыходжанні з імі прыгоннікаў, аканомаў, арандатараў. Асаблівасцю сацыяльных супярэчнасцей на Беларусі з'яўлялася іх пераплятанне з нацыянальна-рэлігійнай варожасцю паміж сялянамі і панамі.

Барацьба сялян супраць прыгнёту вялася ў розных формах: скаргі, "іскі аб вольнасці", адмова ад выканання павіннасцей, уцёкі, супраціленне вотчыннай паліцыі і войску. Пачасцiлiся выпадкi забойства прыгоннымi cваiх паноў i эканомаў маёнткаў. У 1840 г. былi забiты памешчыкi Магiлёўскай губернi Рымша, Солтан i памешчыкi Вiцебскай губернi Радзевiч, Таргонскi i iнш. Распаўсюджанай формай пратэсту быў пошук сялянамі "вольных зямель". Яны верылі, што ёсць месцы, дзе людзі жывуць вольна. Таму часта сяляне гуртам накіроўваліся на пошукі лепшай долі. У пачатку 40-х гадоў 1 200 прыгонных Беліцкага павета Магілёўскай губерні пакінулі сваё жыллё і накіраваліся на пасяленне ў Херсонскую, Екацярынаслаўскую губерні і Бесарабію. Для вяртання іх на радзіму была паслана ваенная каманда.

У канцы 40-х гадоў сярод сялян Беларусі шырока распаўсюділіся чуткі, што рыхтуецца адмена прыгоннага права. У сувязі з гэтым сяляне пачалі часцей уцякаць ад памешчыкаў. У 1847 г. каля 10 000 сялян Віцебскай губерні групамі па 200-300 чалавек накіраваліся на будаўніцтва Мікалаеўскай чыгункі, спадзяючыся, што адпрацаваўшы там 3 гады, яны будуць вызвалены ад прыгоннай залежнасці.

Большая частка хваляванняў у 1847-1848 гг. была звязана з увядзеннем у гэтых губернях iнвентароў. Абурэнне сялян выклiкаў той факт, што замест чакаемай "волi" з`явiлiся iнвентары, якiя пацвярджалi захаванне прыгоннiцтва. Мелi месца выпадкi, калi выступленнi сялян былi звязаны з прапагандыстскай антыўрадавай дзейнасцю рэвалюцыйна настроенай шляхты. Сялянскiя выступленнi сталi асаблiвай пагрозай у сувязi з актывiзацыяй польскага нацыянальнага руху i барацьбой галiцыйскiх сялян за сваю свабоду. Барацьба дзяржаўных i памешчыцкiх сялян за паляпшенне свайго становiшча прымусiлi ўрад змянiць сялянскую палiтыку ў Беларусi і пайсці на адмену прыгону.

Новы, капіталістычны спосаб вытворчасці фарміраваўся перш за ўсё ў прамысловасці. У дарэформеннай Беларусі асноўнымі прадпрыемствамі былі мануфактуры, гаспадарамі якіх былі памешчыкі, што прымушалі працаваць на мануфактурах прыгонных сялян. Акрамя таго, у гарадах і мястэчках мелася шмат розных дробных прадпрыемстваў і майстэрняў, гаспадарамі якіх былі купцы, мяшчане. Прамысловыя вырабы збываліся ў асноўным на мясцовым рынку.

Дакладных звестак пра колькасць вытворчых прадпрыемстваў Беларусі першай паловы XIX ст. няма, бо колькасць іх пастаянна змянялася. Да таго ж, у склад прадпрыемстваў нярэдка пад назвай "фабрык" уключаліся саматужныя майстэрні з двума-трыма рабочымі.

У гэты час з'яўляюцца прадпрыемствы, заснаваныя на вольнай працы. На суконнай мануфактуры Любамірскіх у мястэчку Дуброўна Магілёўскай губерні ў 1814 г. было 261 вольнанаёмны рабочых, на суконнай мануфактуры віцебскага мешчаніна Рубанека - 221. У 50-х гадах XIX ст. значная колькасць вольнанаёмных працавала на цукровых мануфактурах. Але большасць вольнанаёмных былі прыгоннымі, якіх паны на кароткі тэрмін адпускалі на заробкі. Ва ўмовах пануючай у дарэформеннай Беларусі паншчыны кантынгент такіх вольнанаёмных быў вельмі абмежаваным.

Новай з'явай у прамысловым развіцці Беларусі з'явілася выкарыстанне на асобных прадпрыемствах машын і паравых рухавікоў. У 1859 г. на цукровым заводзе князя Паскевіча ў Гомелі дзейнічалі дзве паравыя машыны. На цукровым заводзе памешчыцы Комар працавалі тры паравыя катлы магутнасцю ў 60 конскіх сіл, тры гідраўлічных прэсы для выціскання соку, механічная цёрка. На жалезаапраацоўчым заводзе Бенкендорфа ў сяле Старынцы Чэрыкаўскага павета дзейнічалі адна доменная печ, тры падліўныя печы, паравы молат, свідравальныя і паравыя машыны. Уладальнік Крайчанскай суконнай мануфактуры (Віленскі павет Мінскай губерні) так апісваў сваю мануфактуру: "Фабрыка гэта ўладкавана ва ўсім па прыкладу замежны і не толькі не ўступае, але ёсць у вельмі добрым супраць іх выглядзе. Усе машыны, станкі, лясы і іншыя выпісаны з-эа мяжы, выраб сукон, пачынаючы з валяння, вырабляецца пры вялікай колькасці вады ў рацэ пры дапамозе механізма, якім кіруе кола млына, а пры недастатковасці адной - сілаю пара, якi прыводзіць у рух усе машыны". Гэтая мануфактура грунтавалася на прыгоннай працы.

Колькасць прадпрымальнікаў, якія ўкаранялі машынную тэхніку, было нязначным, бо большая іх колькасць была памешчыкамі. Але ўжо з 30-х гадоў больш паловы прадпрыемстваў у пяці паўночна-заходніх губернях належыла купцам і мяшчанам.

Размяшчэнне прамысловых прадпрыемстваў па беларускіх губернях было вельмі нераўнамерным. У канцы 50-х гадоў на прадпрыемствах Гродненскай губерні працавала больш паловы ад усёй колькасці рабочых пяці паўночна-заходніх губерняў - 5112 рабочых з 97І4. У Магілёўскай губерні на прадпрыемствах было 1882 рабочых. На апошнім месцы знаходзілася Мінская губерня, на прадпрыемствах якой працавала 815 рабочых.

Найбольшых поспехаў у першай палове XIX ст. дасягнула суконная прамысловасць. Суконныя прадпрыемствы былі пастаўшчыкамі сукна для арміі, урад быў зацікаўлены ў іх развіцці. У цыркуляры міністра ўнутраных спраў у 1808 г. указвалася на неабходнасць павелічэння колькасці суконных мануфактур у Беларусі. Для заахвочвання прадпрымальнікаў апошнім даваліся дзяржаўныя пазыкі. Была таксама зроблена спроба дапамагчы ўладальнікам пераадолець цяжкасці ў найме працоўнай сілы. Міністр унутраных спраў Куракін рэкамендаваў выкарыстоўваць цяжкае матэрыяльнае становішча яўрэйскай беднаты, спрабаваць стымуляваць рознымі льготамі вольны наём; у выпадку ж няўдачы "прымушаць яўрэяў да найму на суконных фабраках". Адпаведна з указаннем Куракіна, віцебскі губернатар прапанаваў кагалам (яўрэйскім абшчынам) тэрмінова прадставіць імянныя спісы беднякоў, каб мець магчымасць "прыняць усе меры для адпраўлення іх на фабрыкі". Найбольш прыкметнымі поспехі суконнай прамысловасці сталі ў сярэдзіне XIX ст. У 1861-1863 гг. у пяці паўночна-заходніх губернях налічвалася ўжо 64 суконныя прадпрыемствы, на якіх працавала звыш 51 тыс. рабочых, якія выпускалі амаль на 3 млн. руб прамысловай прадукцыі. Суконная прамысловасць была ў асноўным сканцэнтравана ў Гродзенскай губерні, дзе ў гэты час знаходзілася 55 прадпрыемстваў, на якіх працавала 85,5 % рабочых.

У 1857 г. у пяці беларускіх губернях было 7 прадпрыемстваў (усе яны знаходзіліся ў Гродзенскай губерні), на іх працавала 1 444 чалавек, якія выраблялі штогод 441 630 аршын воўны.

Сярод заводаў Беларусі значнае месца займалі папяровыя, шкляныя, чугунныя, медзеплавільныя, жалезаапрацоўчыя, цагельныя і інш.

Жалезаапрацоўчыя прадпрыемствы працавалі на мясцовай сыравіне. Жалеза здабывалі з балотнай руды. Шкляная прамысловасць была найбольш развітой у Магілёўскай губерні, дзе знаходзілася 8 з 14 заводаў, якія існавалі у Беларусі. На іх працавала 433 рабочых і выпускалася больш 90% усёй прадукцыі шкляной прамысловасці.

У 30-я годы частка прадпрымальнікаў стварае новыя цукровыя прадпрыемствы. "Цукровая гарачка" на Беларусі пачалася галоўным чынам у Мінскай і Магілёўскай губернях. У 1833 г. у Карэлічах пачаў працаваць цукравы завод. На заводзе працавала 150 рабочых. У Бабруйскім павеце ў маёнтку Дабосна на цукровьм заводзе памешчыка Булгака ў 1839 г. у мэтах садзейнічання развіццю цукровай прамысловасці ў Бабруйску было арганізавана спецыяльнае таварыства, устаў якога быў зацверджаны Камітэтам міністраў.

Цукровыя заводы ў асноўным грунтаваліся на вольнанаёмнай працы і некаторыя з іх мелі паравыя рухавікі. На цукровым заводзе памешчыка Скірмунта ў Парэччы Пінскага павета быў паравы рухавік, а ўсе рабочыя былі вольнанаёмныя (толькі на палях, дзе вырошчвалі буракі, працавалі прыгонныя). Завод вырабляў 900 пудоў цукру ў год.

У 1857 г. на Беларусі дзейнiчала 13 цукровых заводаў, якія штогод выраблялі 12,5 тыс. пудоў цукру. На іх працавала 1 164 рабочых. Цукар, які вырабляўся на прадпрыемствах Беларусі, прадаваўся не толькі на мясцовым рынку, але вывозіўся таксама і ў Маскву.

Аднак "цукровая гарачка" працягвалася нядоўга. Неакрэплыя цукровыя заводы Беларусі не вытрымалі канкурэнтнай барацьбы з больш буйнымі прадпрыемствамі Расіі, Украіны і Польшчы і ў сярэдзіне 60-х гадоў ХIX ст. спынілі сваё існаванне.

Нягледзячы на істотныя зрухі ў развіцці прамысловасці Беларусі першай паловы XIX ст., у параўнанні з агульнарасійскай яе памеры былі нязначнымі, а тэмпы развіцця - надзвычай маруднымі.

Працэс разлажэння феадальна-прыгонніцкіх адносін знайшоў сваё адлюстраванне ў змяненні складу насельніцтва Беларусі, у росце долі гарадскіх жыхароў.

У 1825 г. у пяці беларускіх губерніях вызначылiся 69 гарадоў. Найбольш буйнымі гарадамі былі Вільна, Віцебск, Мінск, Магілёў, Гродна. У 59-ці гарадах колькасць жыхароў было меней 5 тысяч, па даных Цэнтральнага статыстычнага камітэта гарадское насельніцтва ўзрасло ў 1861 г. да 655,3 тыс. жыхароў супраць 261,4 тыс. у 1825 г. Гарады раслі як за кошт натуральнага прыросту, так і ў выніку прымусовага перасялення яўрэяў з памешчыцкіх маёнткаў.70-80% гарадскога насельніцтва складала мяшчанства (рамеснікі, дробныя гандляры), дваранства і духавенства - 6-7%, купецтва - 2-2,5%. У першай палове XIX ст. гарады яшчэ не сталі цэнтрамі прамысловасці, у іх працягвалі развівацца гандаль і рамяство.

Гандаль на Беларусі развіваўся пераважна ў форме кірмашоў. Так, у Гродзенскай губерні налічвалася 43 ярмаркі. На самай буйной з іх - Зэльвенскай - гадавы гандлёвы абарот перавышаў 1 млн. рублёў. Сярод буйных кірмашоў Беларусі вылучалiся таксама Любавіцкая ў Магілёўскай губерні і Мінскія кантракты. Усяго на Баларусі праходзіла каля 200 кірмашоў. Сюды прывозілі сельскагаспадарчыя і прамысловыя тавары не толькі з Беларусі, але і з Маскоўскай, Уладзімірскай, Ніжагародскай губерніяў, Украіны, Польшчы, Прусіі і г. д. У Беларусь увозілі воўну, металічныя вырабы, галантарэю і г. д. Цікава адзначыць паступовае змяненне асартыменту прывезеных тавараў. Напрыклад, на Стаўпянскую прыстань у І827 г. прывозілі пераважна прадметы раскошы: фарфоравы і фаянсавы посуд, крышталь, люстэркі, дарагое віно, а ў 50-х гадах выгружалі пераважна чугунныя вырабы, свінец, волава, паперу; у 1860 г. было выгружана на прыстань 19,7 тыс. пудоў чугуну.

У развіцці гандлю важную ролю адыгрывалі судаходныя рэкі Бярэзіна, Прыпяць, Дняпро, Заходняя Дзвіна, Нёман, якія звязвалі Беларусь з балтыйскімі і чарнаморскімі портамі. Транспартныя перавозкі дасягнулі значных памераў. У 1861 г. у Магілёўскай губерні па Дняпру і Сожы прайшло 1 082 судна, 441 плыт, на якіх было занята 17 тыс. рабочых. У Гродзенскай губерні па суднаходных рэках прайшло 5 531 судна і 7 584 плыта, 772 суднарабочых перавезлі тавараў на 8 563, 5 тыс. руб., у Віленскай губерні прайшло 3 230 судоў, 2 441 плыт; на іх было занята 18 991 чалавек і загружалася тавару на 4 471 тыс. руб. Праз Рыгу, Гданьск, Кенігсберг адпраўляліся велізарныя баржы з таварамі з Беларусі за мяжу.

Вывазны гандаль Беларусі асабліва пашыраецца ў 40-50-я гады, калі ўзняліся сусветныя цэны на збожжа. Пра яго ажыўленне сведчыць павелічэнне вывазу збожжавых культур за апошнія пяць год перад рэформай. Так, калі ў 1856 г. з Беларусі вывезена жыта 73, аўса 92, ячменю 39 тыс. чвэрцей, то у І86І г. адпаведна: 318, 447, 154 тыс. чвэрцей. Такім чынам, за пяць год вываз збожжа з Беларусі павялічыўся ў 1,5 раза. Гэтаму спрыяла і паляпшэнне сродкаў сувязі, будаўніцтва дарог. Была пабудавана Маскоўска-Варшаўская шаша, якая прайшла праз тры беларускія губерні: Магілёўскую, Мінскую, Гродзенскую. Важную ролю ў гандлёвых перавозках адыгрывалі рэкі і каналы. На іх знаходзілася да 85 прыстаняў. У 1804-1805 гг. скончылася будаванне Агінскага і Бярэзінскага каналаў, якія звязалі Дняпро з Заходвяй Дзвіной, Нёманам і Віслай. Хоць прапускная магчымасць гэтых каналаў была малой, яны ўсё ж мелі вялікае транспартнае значэнне.

Але развіццё гандлю было цесна звязана са станам прамысловасці, сельскай гаспадаркі, плацёжаздольнасці насельніцтва. Феадальна-прыгонная сістэма скоўвала развіццё ўсіх галін народнай гаспадаркі, абмяжоўвала пашырэнне ўнутранага рынку.

Знішчэнне прыгонных адносін з'яўлялася неабходнай перадумовай далейшага эканамічнага развіцця.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Шыбека З.В. Гарады Беларусi (60-я гады XIX - пачатак XX ст.). Мн., 1997.

2. Белоруссия в эпоху капитализма: Сб. док. и материалов: В 3 т. Мн., 1983 - 1990. Т.1 - 2. Мн., 1990.

3. Дакументы i матэрыялы па гiсторыi Беларусi. Т.2. (1772 - 1903 гг.). Мн., 1940.

4. Документы и материалы по истории Белоруссии. Мн., 1953. Т.3.

5. Фiлатава А. Дваранства на Беларусi ў канцы XVIII - XIX cт. // Беларускi гiстарычны часопiс. 1997. №4.

Страницы: 1, 2, 3